Sveštenici, pastiri duša u Gornjoj Lastvi, kroz vijekove su bili most između malene zajednice i šireg svijeta. Oni su zapisivali sudbine, sastavljali pisma, vodili obrede koji su obilježavali životni put svakog pojedinca. Takav je bio i don Ivo Stjepčević  posvećen, mudar i nesebičan, oslonac svog hrvatskog naroda, tihi, ali postojani čuvar vjere i nade.

Veliki istraživač i hroničar Boke Kotorske, don Ivo Stjepčević, bio je neumorni tragalac za istorijskim istinama, predani čuvar kulturne baštine i posvećeni sveštenik. Njegovo ime urezano je u temelje bokeljske prošlosti ne samo kroz prevode i sakupljanja dragocjenih dokumenata već i kroz posvećeno istraživanje bogate istorije Boke Kotorske i njenog hrvatskog nasljeđa. Kroz brojne spomenike kulture i tragove prošlosti, don Ivo je ostavio neizbrisiv pečat, pridružujući se plejadi onih koji su nosili krst borbe, intelekta i stradalništva. Na tom putu Hristovog iskušenika prošao je borbu i stradanje, ali i ostavio neizbrisiv trag u kulturnoj i istorijskoj baštini Boke Kotorske. Njegova misija nije bila samo sveštenička, već i naučna, prosvjetiteljska i patriotska. Kao istoričar i istraživač, neumorno je radio na očuvanju identiteta i dokumentovanju prošlosti, svjestan da se istina najbolje čuva kroz pisanu riječ i sačuvane spomenike. Njegova predanost bila je ispunjena izazovima, ali i nepokolebljivim duhom, ostavljajući budućim generacijama dragocjenu riznicu znanja o Boki Kotorskoj i njenom nasljeđu.

Don Ivo Stjepčević (16. avgust 1876, Gornja Lastva – 6. maj 1957, Kotor-Škaljari) bio je istaknuti hrvatski katolički sveštenik i istoričar, posvećen izučavanju i očuvanju identiteta Boke Kotorske. Teološke studije završio je u Zadru, đe je diplomirao i 21. septembra 1899. godine bio zaređen za sveštenika. Po povratku u rodni kraj, neumorno je služio Kotorskoj biskupiji, obavljajući različite dužnosti – od župskog pomoćnika do kaptolskog vikara. Njegov rad i predanost  zajednici učinili su ga jednim od ključnih svjedoka i tumača bokeljske prošlosti. Preminuo je u Kotoru, a njegovi zemni ostaci počivaju na groblju u Škaljarima, gdje je ostao trajni simbol posvećenosti i ljubavi prema Boki Kotorskoj.

Don Ivo dao je nemjerljiv doprinos proučavanju opšte i crkvene istorije Boke Kotorske. Njegov studiozan rad u arhivima i predanost prevođenju starih dokumenata rezultirali su vrijednim naučnim djelima, nezaobilaznim za istraživanje prošlosti. U svojoj prvoj publikaciji Vođa po Kotoru (Kotor, 1926.), don Ivo nije samo predstavio istorijski vodič kroz grad, već i detaljan opis njegovih znamenitosti, uključujući važne crkve, trgove, spomenike i gradske institucije. Posebnu pažnju posvetio je istorijskom kontekstu Kotora i Boke Kotorske, analizirajući njihov razvoj od antičkog perioda, preko srednjeg vijeka, do savremenih vremena. U ovom djelu don Ivo je dokumentovao i važne političke promjene koje su oblikovale Kotor, uključujući upravu pod Mletačkom Republikom, Osmanskim Carstvom i Austro-Ugarskom. Njegov opis kulturnog identiteta Boke, sa posebnim akcentom na katoličku tradiciju i njen značaj u očuvanju nacionalnog duha, čini ovu knjigu jednim od najvažnijih izvora za proučavanje prošlosti ovog kraja. Don Ivo je kroz ovo i kasnija djela pokazao izuzetnu sposobnost da spoji arhivsku preciznost sa narativnom jasnoćom, čineći istoriju dostupnom široj publici, a istovremeno pružajući istraživačima neprocjenjive podatke o Boki Kotorskoj.

Don Ivo Stjepčević je svojim predanim radom i naučnim pristupom demantovao velikosrpske nacionaliste koji su uporno nastojali Miholjsku prevlaku predstaviti kao isključivo srpski prostor, zanemarujući njen stvarni istorijski i kulturni kontekst. Kroz svoju drugu publikaciju Prevlaka (Zagreb, 1930), don Ivo je stručno, argumentovano i precizno obradio temu Miholjske prevlake, potvrdivši njen značaj u širem kontekstu bokeljske istorije. Ova monografija i danas ostaje najpotpunije i najobrađenije djelo o ovom pitanju, objavljeno na hrvatskom jeziku.

Stjepčevićeva analiza podijeljena je u šest tematskih cjelina:

Postanak manastira i crkve sv. Mihovila – Donosi iscrpne podatke o osnivanju manastira, njegovoj izgradnji i arhitektonskim karakteristikama.

Zetski episkopi – U dijelu Zetski episkopi don Ivo Stjepčević jasno i argumentovano raskrinkava neutemeljene tvrdnje o tome da je Sveti Sava Nemanjić odabrao Miholjsku prevlaku kao sjedište Zetske episkopije. On precizno navodi: „Nema dokaza da bi sveti Sava odabrao Prevlaku kao sjedište episkopije, naprotiv, postoje ozbiljne okolnosti koje govore o Zalatici (prim. aut. iako istorijski nepotkrijepljene).”

Posebno značajan izvor koji don Ivo koristi u svojoj analizi jeste tekst Domentijana, učenika Svetog Save, koji eksplicitno piše da je Zetska episkopija bila osnovana pri crkvi Svetog Mihaila kod Drepa. O kakvom Drepu u blizini Prevlake nema nikakvih istorijskih podataka, što dodatno dovodi u pitanje tvrdnje velikosrpskih nacionalista koji su pokušavali da nametnu narativ o Prevlaci kao izvornom sjedištu episkopije.

Don Ivo Stjepčević ne ostaje samo na negaciji neosnovanih tvrdnji već prilaže bogatu dokumentaciju, oslanjajući se na nepobitne istorijske izvore i arheološke nalaze. Među važnim argumentima koje donosi su:

Nedostatak savremenih izvora koji potvrđuju da je Miholjska prevlaka ikada bila prvo sjedište Zetske episkopije. Svi podaci o episkopiji na Prevlaci javljaju se tek znatno kasnije, dok savremeni izvori iz doba Svetog Save ne pominju Prevlaku u tom kontekstu. Domentijanova tvrdnja o crkvi Svetog Mihaila kod Drepa, koja ukazuje da je episkopija bila ustanovljena na potpuno drugoj lokaciji, suprotno kasnijim tvrdnjama koje su se koristile u velikosrpskim mitovima. Nema dokaza da je Sveti Sava lično birao Prevlaku, što je jak argument kojim se pokušavala opravdati naknadna nacionalna mitologija. Autentični dokumenti Kotorske biskupije i Mletačke Republike, koji jasno pokazuju da se Prevlaka pominje u kontekstu crkvene i društvene uloge mnogo kasnije i u potpuno drugačijim istorijskim okolnostima. Arheološki nalazi koji potvrđuju da je crkveni kompleks na Prevlaci imao specifičnu sakralnu i kulturnu funkciju, ali da nema konkretnih pokazatelja o njegovom statusu kao prvog sjedišta Zetske episkopije. Ovim argumentima don Ivo Stjepčević je ne samo osporio velikosrpske konstrukcije, već je i postavio naučne temelje za dalja istraživanja istorije Zetske episkopije. Njegova analiza ostaje nezaobilazno polazište za svakoga ko se želi objektivno baviti istorijom Boke Kotorske i njenim crkvenim nasljeđem.

Političke prilike od polovice 14. do polovice 15. vijeka – Obrađuje dinamične političke procese koji su uticali na sudbinu Miholjske prevlake, uključujući vladavinu različitih sila i borbu za prevlast.

Porušenje crkve i manastira – Dokumentuje razloge i posljedice razaranja ovog sakralnog kompleksa, nudeći istorijske izvore koji objašnjavaju njegov nestanak.

Druško – Detaljno istražuje društveni i kulturni značaj Miholjske prevlake, s posebnim naglaskom na njenu ulogu kao jezgra Miholjskog zbora.

Dodatak – Donosi dopunske arhivske materijale i analize koje pružaju dublji uvid u temu.

Svojim radom don Ivo je raskrinkao nacionalističke falsifikate, oslanjajući se na istorijske izvore, arhivske dokumente i naučne metode. Njegova studija o Miholjskoj prevlaci predstavlja vrijedan doprinos proučavanju kulturne baštine Boke Kotorske i njene složene istorijske stvarnosti, jasno ukazujući na to da ovo područje nije imalo isključivo srpski karakter, već je bilo dio šireg mediteranskog i zapadnoevropskog kulturnog konteksta.

U svom djelu Lastva (Kotor, 1934.), don Ivo Stjepčević donosi cjelovit i detaljan prikaz nastanka Lastve, njenog istorijata i razvoja kroz društvene, vjerske, ekonomske i političke uticaje koji su oblikovali ovu zajednicu. Oslanjajući se na bogate izvore iz bokeljskih državnih i crkvenih arhiva, uspio je rekonstruisati istorijski kontinuitet ovog mjesta, ističući njegov značaj unutar šireg konteksta Boke Kotorske. Njegovo istraživanje, koje se odlikuje preciznošću i temeljitošću, pruža dragocjene podatke o istorijskoj evoluciji Lastve, njenom urbanističkom razvoju, vjerskim i društvenim institucijama, kao i o svakodnevnom životu njenih stanovnika.

Iako nevelika obimom, ova monografija sadrži bogatu građu koja obuhvata značajne teme važne za razumijevanje prošlosti Lastve:

Položaj i toponimi – Donosi iscrpan opis prirodnih obilježja Lastve, uključujući reljef, klimu i vodotoke, takođe detaljnu toponomastiku kraja, zasnovanu na arhivskim podacima i terenskim istraživanjima.

Nadgrobni spomenici – Analizira antičke lokalitete groblja i nadgrobne spomenike, čime dokazuje postojanje naselja i vjerskih običaja još od najstarijih vremena.

Bokeljski mučenici – Posebnu pažnju posvećuje braći Andriji, Petru i Lovrincu, istaknutim mučenicima koji su kroz vjekove poštovani u Kotorskoj biskupiji, dokumentujući njihovu važnost u vjerskoj i kulturnoj istoriji Lastve.

Crkvice i svetišta – Proučava male crkve, kapele i svetišta u Lastvi, prateći njihove istorijske zapise u arhivskim izvorima, takođe dajući uvid u duhovni život stanovništva kroz različite periode.

Sudstvo i pravni sistem – Analizira jurisdikciju kotorske opštine nad Lastvom, funkcionisanje seoskih sudova i pravnu praksu mirenja i rješavanja sporova, oslanjajući se na sačuvane pravne akte i statute.

Zemljište i seljaci – Istražuje agrarno-proizvodne odnose, istorijske ugovore o obrađivanju zemlje, kao i način organizacije zemljišnog posjeda i seljačkih obaveza kroz vjekove.

Zanimanja – Prikazuje glavne privredne aktivnosti Lastve, uključujući poljoprivredu, stočarstvo, obrt i pomorstvo, naglašavajući značaj pomorske trgovine i uticaj obalskog načina života na razvoj mjesta.

Naselja i bratstva – Donosi istorijske podatke o nekadašnjim naseljima u okolini Lastve, uključujući Jakalj, Pasiglav i Rozgovčevo, kao i o prezimenima i bratstvima koja su igrala ključnu ulogu u formiranju lokalne zajednice.

Crkve i dvorci – Obrađuje ustroj župe Lastva, postojeće crkve, juspatronat pojedinih patricijskih porodica takođe značajne dvorce kotorskih patricija, među kojima se ističu Buća, Vraćen i Pasquali, čiji su posjedi svjedočili o bogatstvu i uticaju ovih porodica u Boki Kotorskoj.

Ovom monografijom don Ivo Stjepčević ne samo da je probudio interesovanje istoričara za dublje istraživanje prošlosti Lastve, već je ostavio neizbrisiv trag u proučavanju hrvatskog kulturno-istorijskog identiteta ovog kraja. Njegovo djelo predstavlja nezaobilazan izvor za svakoga ko želi razumjeti istorijske procese koji su oblikovali Lastvu, njenu ulogu u razvoju Boke Kotorske i značaj Hrvata u kulturnom i društvenom tkivu ovog područja.

 “Kotorsko propelo” je knjiga objavljena 1934. godine u Kotoru, sam naziv sugeriše duboku povezanost sa religijskim i kulturnim aspektima Kotora. Propelo, kao simbol raspeća, odražava vjekovni duh hrišćanstva utkan u kotorskoj tradiciji, koja se ogledala kroz duhovni i kulturni život grada. U tom kontekstu, važno je pomenuti don Iva Stjepčevića, jednog od najistaknutijih sveštenika Boke Kotorske. Njegova predanost crkvenoj službi i zajednici ogledala se ne samo u obavljanju svetih obreda već i u širenju prosvjete i kulturnog identiteta među vjernicima. Don Ivo je, poput svojih prethodnika, bio čuvar i svjedok istorije jednog kraja u kojem su se ispreplitale duhovnost i nasleđe. “Kotorsko propelo” obrađuje vjerske ili kulturne motive, može u njoj postoji i odraz onoga što je don Ivo Stjepčević zastupao – ne samo u liturgijskom već i u društvenom smislu. Kotorski sveštenici, kroz vjekove, bili su vođe kroz životne cikluse svojih sugrađana, pružajući im duhovnu, moralnu i obrazovnu podršku, a upravo takav trag ostavio je i don Ivo. Zato “Kotorsko propelo” može biti shvaćeno ne samo kao simbol vjere već i kao metafora za istorijski kontinuitet Kotora i njegovih duhovnih pastira, koji su generacijama oblikovali duh i identitet ove sredine.

Knjiga “Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru” autora don Iva Stjepčevića objavljena je 1938. godine u Splitu, u izdanju Štamparskog poduzeća “Novo doba”. Sadrži 101 stranicu teksta i 11 dodatnih tabli s ilustracijama, pružajući detaljan uvid u istoriju, arhitekturu i umjetničke vrednosti kotorske katedrale posvećene Svetom Tripunu. Ova studija predstavlja jedno od najvažnijih istraživanja o ovom izuzetnom sakralnom objektu i njegovom značaju kroz vjekove, uključujući analizu arhitektonskih promjena, umjetničkih dela unutar katedrale, kao i istorijsku ulogu Svetog Tripuna u duhovnom i kulturnom životu Kotora.

Don Ivo Stjepčević, poznat kao jedan od najvažnijih duhovnih i intelektualnih autoriteta svog vremena u Boki Kotorskoj, ovom knjigom ne samo da je obradio arhitektonsko i umjetničko nasljeđe katedrale već je i istakao njenu duhovnu i simboličku ulogu. Katedrala Sv. Tripuna, svečano je osveštana 1166. Godine i jedan je od najstarijih i najvažnijih sakralnih objekata na istočnoj obali Jadrana, čuvajući mošti zaštitnika Kotora – Svetog Tripuna, Kult sv. Tripuna neobično je raširen u južnoj Italiji (provincija Bari), đe se prva crkva njemu u čast spominje 1326. godine.

U monografiji autor detaljno analizira i uticaj različitih epoha na izgled i strukturu katedrale, od romanike, preko gotike, renesanse i baroka, sve do kasnijih restauracija. Takođe, osvjetljava istorijske okolnosti koje su pratile njen razvoj, uključujući uticaj Venecije, Napoleonskih ratova i austrougarske uprave. Poseban segment posvećen je umjetničkim blagima katedrale, među kojima se ističu pozlaćeni relikvijari, srebrne procesijske krune, freske i rezbareni kameni detalji, koji svjedoče o bogatoj istoriji i izuzetnom značaju ove svetinje. Knjiga “Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru” i danas predstavlja nezaobilazan izvor za istoričare umjetnosti, istraživače sakralne arhitekture i sve one koji žele dublje razumjeti bogato kulturno i duhovno nasljeđe Kotora. Smatra se rijetkim i vrijednim izdanjem, koje se može pronaći u antikvarijatima i specijalizovanim bibliotekama, a pojedini njeni segmenti često se citiraju u radovima koji se bave kulturnom baštinom Boke Kotorske.

Don Ivo Stjepčević je 1941. godine u Splitu objavio knjigu pod naslovom “Kotor i Grbalj”: istorijski pregled. Djelo posvećeno istorijskom razvoju grada Kotora i obližnjeg područja Grblja. Takođe pruža pregled političkih, društvenih i kulturnih aspekata ovih regiona kroz vjekove.

Drugi svjetski rat nije zaobišao ni Jadran, ni Boku Kotorsku donoseći sa sobom strahote sukoba, ideoloških podjela i neizvjesnosti. U tim burnim vremenima, don Ivo Stjepčević, posvećen svom pastirskom pozivu, arhivistici i istorijskom istraživanju, nastavio je da prati razvoj događaja, svjestan dramatičnih promjena koje su se odvijale u njegovoj domovini. Međutim, završetak rata za njega nije donio mir  naprotiv, postao je žrtva represije kao mnogi drugi intelektualci i sveštenici tog doba.

Poput drevnih Hristovih vojnika, doživio je svoje javno “razapinjanje” – pogrom pod krinkom obračuna sa “narodnim neprijateljima”. Pojam “ustaša” postao je široko korišćena etiketa, iskorištena da se ukloni svaki Hrvat koji je ostao vjeran svojoj naciji, crkvi i kulturnom identitetu pod novim jugoslovenskim vlastima. Don Ivo, tada već u sedmoj deceniji života, doživio je progon i stradanje, sudbinu koju su dijelili mnogi hrvatski sveštenici širom Dalmacije i Boke Kotorske. Fra Petar Bezina u svojoj knjizi “Progoni biskupa, svećenika i redovnika splitske metropolije i zadarske nadbiskupije 1941.–1992.” zapisao je da je don Ivo Stjepčević bio optužen da djeluje protiv državnog i društvenog uređenja SFRJ.

Hapšenje je uslijedilo 22. marta 1949. godine, kada ga je Udba privela pod optužbom da je sarađivao u “neprijateljskom radu” zajedno s don Jakobom Vreskom i još dvanaest građana. Suđenje je održano u Cetinju, a presudu je donio Vrhovni sud nakon javne rasprave od 14. do 21. novembra 1949. godine.

Don Ivo je osuđen:

a) što je navodno bio obavještajac italijanske službe Centro Informativo, a potom i Gestapoa, čime je optužen za djelo po članu 3, tačka 3 Zakona o kaznenim djelima protiv naroda i države;

b) što je nastavio svoj protiv narodni rad u istoj organizaciji “Tajne organizacije katoličke crkve”, zbog čega je optužen po članu 3, tačka 8 i 10 istog zakona.

Osuđen je na šest godina zatvora, gubitak građanskih prava u trajanju od dvije godine, takođe i novčano kaznjen. Kako je zapisano, nije mu bilo dostupno pravo na žalbu, a njegov slučaj ostao je upamćen kao primjer montiranog političkog progona.

Slavo Stojković u zborniku “Boka” (32, str. 237-246) u radu “Prilozi za biografiju Don Iva Stjepčevića” navodi da su don Iva, nakon suđenja, umjesto milicionera sproveli budući naučni radnici, među njima i dr Cjelimir Stanić, koji je kasnije priznao da ga je bilo sramota. Cijeli Kotor je tada vidio taj ponižavajući prizor, u kojem je dostojanstveni sveštenik sprovođen kao kriminalac. Na insistiranje dr Hektora Dabinovića, direktora novoosnovanog kotorskog arhiva, don Ivo je 1949. godine prebačen na rad u arhiv, jer je bio jedini kvalifikovani arhivski istraživač u Kotoru. Ipak, režim mu nije dozvolio slobodu – noći je provodio u Malom zatvoru, istom onom u kojem je nekada boravila Blažena Ozana Kotorska, čijem se proglašenju za blaženicu posebno posvetio. Njegova svakodnevica postala je simbol ironije sudbine – zatvorenik, ali i naučnik, istorijski istraživač, ali i žrtva progona. U ljeto 1955. godine, don Ivo je doživio moždani udar, uslijed čega je ostao djelimično oduzet. Prebačen je u parohijski dom pored katedrale Sv. Tripuna, đe je proveo posljednje godine života, pod stalnim nadzorom vlasti.

Godine 1956, tada 22-godišnji Dušan Sindik ga je posjetio i zapisao njegove riječi – drhtavim glasom pričao je o svim podmetanjima, posebno o apsurdnoj optužbi da je u sakristiji kotorske katedrale skrivao puškomitraljez. Za “pripadnost križarima” saznao je, kako je rekao, tek u zatvoru.

Don Ivo Stjepčević preminuo je 6. juna 1957. godine, u 81. godini života. Sahranjen je bez ikakvih ceremonija, skromno i tiho, kako je i živio posljednje godine. Njegova posljednja knjiga, objavljena u godini smrti, bila je “Kulturni život starog Kotora” (Cetinje, 1957.), koju je napisao zajedno s Ristom Kovijanićem. Bio je to njegov posljednji trag u naučnom i kulturnom životu Boke Kotorske.

Danas, zahvaljujući don Ivu Stjepčeviću, imamo priliku da čitamo vrijedna djela, zapise i istorijske fakte jednog vremena. Živio je časno, ali teško, kao Hrvat, sveštenik i intelektualac koji je prošao kroz paradigmu progona i poraza u ime nauke, vjere i istorije. Njegove sjene danas mirno počivaju u Škaljarima, dok Lastva i Kotor nisu zaboravili njegovo ime. Njegov život i djelo najbolje opisuje misao Blaženog Ivana Merza: „Dan što ga čovjek posveti drugome nije nipošto gubitak već dobitak. Dani u kojima ne učinimo ništa za druge, već samo za se, to su izgubljeni dani.” Upravo ovim citatom najsnažnije se može opisati don Ivo Stjepčević – čovjek koji je, i u najtežim trenucima, nastavio da služi drugima, ostavljajući snažan trag u istoriji Kotora i Boke Kotorske.

Božidar Proročić